کد مطلب:282854 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:275
سوره نور، آیه 55
در آیه 55 این سوره می خوانیم: وعدالله الذین امنوا منكم و عملوا الصالحات لیستخلفنهم فی الارض كما استخلف الذین من قبلهم و لیمكننّ لهم دینهم الذی ارتضی لهم ولیبدلنهّم من بعد خوفهم امنا یعبدوننی لا یشركون بی شیئا ومن كفر بعد ذلك فاولئك هم الفاسقون:
«خداوند به كسانی از شما كه ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند وعده داده كه آنها را به یقین خلیفه روی زمین كند، آن گونه كه پیشینیان آنها را خلافت (روی زمین) بخشید و دین و آیینی را كه برای آنها پسندیده است پا برجا و ریشه دار سازد و بیم و ترس آنهارابه آرامش و امنیت مبدل كند آن چنان می شود كه تنهامرا می پرستند و چیزی را شریك من نخواهند كرد و كسانی كه بعد از آن كافر شوند آنها فاسقند».
در این آیه با صراحت به مؤمنان صالح بشارت داده شده است كه سرانجام حكومت روی زمین را در دست خواهند گرفت و دین اسلام فراگیر خواهد شد و ناامنیها و وحشتها به آرامش و امنیت مبدل می گردد شرك از سراسر جهان برچیده می شود و بندگان خدا با آزادی به پرستش خدای یگانه ادامه می دهند و نسبت به همگان اتمام حجت می شود به گونه ای كه اگر كسی بعد از آن بخواهد راه كفر را بپوید مقصر وفاسق خواهدبود.(مخصوصا در بخش آخر آیه دقت كنید)
گرچه این امور مهم كه مورد وعده الهی بوده است در عصر پیامبر (ص) و زمانهای بعد از آن در مقیاس نسبتا وسیعی برای مسلمین جهان تحقق یافت و اسلام كه روزی در چنگال دشمنان گرفتار بود كه مجال كمترین ظهور و بروزی به آن نمی دادند و مسلمانان دائما در ترس و وحشت به سر می بردند، سرانجام نه فقط شبه جزیره عرب بلكه بخشهای عظیمی از جهان را فرا گرفت و دشمنان در تمام جبهه ها شكست خوردند ولی با این حال حكومت جهانی اسلام كه سراسر دنیا را فرا گیرد و شرك و بت پرستی ر ابكلی ریشه كن سازد و امنیت و آرامش و آزادی و توحید خالص را همه جا گسترش دهد هنوز تحقق نیافته پس باید در انتظار تحقق آن بود.
این امر مطابق روایت متواتره كه قبلا به آن اشاره شد در عصر قیام مهدی (ع) تحقق خواهدیافت، بنابراین یكی از مصادیق این آیه در عصر پیامبر و اعصار مقارن آن حاصل شد و شكل وسیعترش در عصر قیام مهدی (ع) خواهد بود و این دو با هم منافاتی ندارد و این وعده الهی در هر دو مرحله باید تحقق یابد.
منظور از استخلاف و جانشنین شدن در اینجا همان جانشینی از اقوام كافر پیشین است كه حكومت آنها زائل می شود و حكومت حق بحای آن می نشیند نظیر آنچه در آیه 14 یونس آمده است:«ثم جعلناكم خلائف فی الارض من بعدهم لننظر كیف تعملون:«سپس شما را جانشینان آنها (آن اقوام ظالم) در روی زمین قرار دادیم تا بنگریم چگونه عمل خواهید كرد».
شبیه همین معنی در آیه 69 و 74 اعراف آمده است.
بنابراین كسانی مانند فخر رازی كه پنداشته اند آیه دلیل روشنی بر صحت خلافت خلفای چهارگانه نخستین است چرا كه آنها بودند كه جانشین و خلیفه پیامبر شدندو وعده الهی در عصر آنان تحقق پیدا كرد گرفتار اشتباهی شده اند زیرا آیه فوق ناظر به خلافت پیامبر نیست بلكه خلافت و جانشینی اقوام پیشین است آنگونه كه در ایات سه گانه بالا آمد و آن گونه كه در آیه 137 سوره اعراف آمده است: و اورثنا القوم الذین كانوا یستضعفون مشارق الارض و مغاربها التی باركنا فیها وتمّت كلمه ربك الحسنی علی بنی اسرائیل بما صبروا:
«ما مشرقها و مغربهای پر بركت زمین را به آن قوم تضعیف شده (بنی اسرائیل) واگذار كردیم و وعده نیك پروردگارت بر آنها به خاطر صبر و استقامتی كه نشان دادند تحقق یافت».
به هر حال آیه بشارت و نوید حكومت مؤمنان صالح را بر سراسر جهان می دهد كه در مقیاس وسیعی در عصر پیامبر اسلام (ص) و بعد از آن تحقق یافت، هر چند همه جهان را فرا نگرفت، ولی نمونه ای از تحقق این وعده الهی بود، اما به صورت حكومت جهانی بر تمام روی زمین هنوز تحقق نیافته و مصداق نهایی آن با فراهم شدن زمینه ها به مشیت الهی با حكومت حضرت مهدی (ع) تحقق خواهد یافت كه طبق روایات پیامبر (ص) و سایر معصومین تمام دنیا را پر از عدل و داد می كند بعد از آنكه از ظلم و جور پر شده باشد و ما در انتظار این وعده قرآنی هستیم.
روایاتی كه در تفسیر این آیه در منابع مختلف نقل شده نیز این واقعیت را تأیید می كند.
از جمله مفسر معروف «قرطبی» در تفسیر «الجامع لاحكام القرآن» ذیل این آیه از «سلیم بن عامر» از «مقداد بن اسود» نقل می كند كه از رسول خدا (ص) شنیدم كه می فرمود: ما علی ظهر الارض بیت حجر ولا مدر الا ادخله الله كلمة الاسلام «هیچ خانه ای از سنگ یا گل بر صفحه زمین باقی نمی ماند مگر اینكه خداوند اسلام را در آن وارد می كند. [1] .
و در تفسیر «روح المعانی»از امام علی بن الحسین» چنین نقل شده است كه در تفسیر این آیه فرمود:هم والله شیعتنا اهل البیت یفعل ذلك بهم علی ید رجل منا و هو مهدی هذه الامه و هو الذی قال رسول الله (ص) فیه لو لم یبق من الدنیا الایوم واحد لطول الله تعالی ذلك الیوم حتی یلی رجل من عترتی اسمه اسمی یملا الارض عدلا و قسطا كما ملئت ظلما و جورا:
«آنها به خدا سوكند شیعیان ما هستند خداوند این كار را به دست مردی از ما انجام می د هد و او مهدی این امت است و او همان كسی است كه رسول خدا درباره اش فرمود: اگر از عمر دنیا جز یك روز باقی نمانده باشد خداوند آن روز را طولانی می كند تا مردی از عترت من كه نام او نام من است حاكم زمین شود و آن را پر از عدل و داد می كند، آن گونه كه از ظلم و جور پر شده باشد».
این حدیث را با مختصر تفاوتی در بسیاری از منابع اهل بیت (ع) می توان یافت.
گرچه «آلوسی» در روح المعانی این حدیث را با نظر موافق ارزیابی نكرده ولی در ذیل آن می گوید از طرق ما پاره ای از روایات وارد شده كه مؤید این معنی است - هر چند كه مابر آن تكیه نمی كنیم - مانند چیزی كه «عطیه» از پیامبر اكرم نقل كرده است كه پس از تلاوت این آیه فرمود: اهل البیت هیهنا:«اهل بیت (ع) در اینجا هستند» و اشاره به سوی قبله فرمود. [2] .
قرطبی حدیث دیگری نیز در این زمینه نقل می كند كه پیامبر اكرم (ص) فرمود: زویت لی الارض فرأیت مشارقها و مغاربها وسیبلغ ملك امتی ما زوی لی منها:«زمین برای من گرد آوری شد، و تمام مشارق و مغارب آن را دیدم وبه زودی حكومت امت من بر تمام آنچه در نظر من جمع و پیجیده شد(برتمام روی زمین) استقرار خواهد یافت». [3] .
توضیح این كه: همانگونه كه گفتیم تحقق این وعده الهی مراحلی دارد: یك مرحله از آن در مورد مؤمنان صالح در عصر پیامبر (ص) واقع شد، و بعد از فتح مكه و سیطره اسلام بر جزیرة العرب، مسلمانان در سایه اسلام و پیامبر (ص) امنیت نسبی پیدا كردند و حاكم بر بخش عظیمی از منطقه شدند و آنچه در شان نزول این آیه آمده است تحقق یافت.
(در شان نزول این آیه در بسیاری از تفاسیر، از جمله اسباب النزول، مجمع البیان، فی ظلال، و قرطبی (با تفاوت مختصری) آمده است هنگامی كه پیامبر اسلام (ص) و مسلمانان به مدینه هجرت كردند و انصار با آغوش باز از آنها استقبال نمودند تمامی عرب بر ضد آنان قیام نمودند آن چنان كه ناچار بودند اسلحه رااز خود دور نكنند، شب را با سلاح بخوابند و صبح با سلاح برخیزند ادامه این حالت بر مسلمانان سخت آمد، بعضی می پرسیدند تا كی این حالت ادامه خواهد یافت؟ آیا زمانی خواهد فرارسید كه شب را با خیال راحت استراحت كنیم واز هیچ كس جز خدا نترسیم؟ آیه فوق نازل شد و بشارت داد كه چنین زمانی فرا خواهد رسید).
مرحله دیگر آن در زمان خلفا واقع شد كه اسلام بخشهای عظیمی از جهان را زیر بال وپر خود گرفت و امنیت و آرامش بیشتر برای مسلمین فراهم گشت.
ولی مرحله سوم و نهایی یعنی عالمگیر شدن اسلام و حاكمیت بر كل جهان توأم با امنیت و آرامش و پیروزی سپاه توحید بر لشكر شرك هنوز تحقق نیافته و تنهادر عصرقیام مهدی (ع) صورت خواهد پذیرفت، و این معانی سه گانه كه سلسله مراتب یك واقعیت است هیچ منافاتی با هم ندارد.
ضمنا از این آیه استفاده می شود كه این وعده الهی مخصوص افرادی است كه دارای ایمان و عمل صالح باشند و به یقین در هر عصر وزمانی این دو شرط تحقق یابد مرحله ای از این حاكمیت الهی برای مسلمین فراهم خواهد شد و در نقطه مقابل هر گاه شكستنی رخ دهد و مسلمین در چنگال دشمنان ناتوان و خوار گردند باید دانست كه آن دو اصل كه دو شرط وعده الهی است به فراموشی سپره شده: ایمانها ضعیف گشته و عمل ها آلوده گردیده است!
«خداوند به كسانی از شما كه ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند وعده داده كه آنها را به یقین خلیفه روی زمین كند، آن گونه كه پیشینیان آنها را خلافت (روی زمین) بخشید و دین و آیینی را كه برای آنها پسندیده است پا برجا و ریشه دار سازد و بیم و ترس آنهارابه آرامش و امنیت مبدل كند آن چنان می شود كه تنهامرا می پرستند و چیزی را شریك من نخواهند كرد و كسانی كه بعد از آن كافر شوند آنها فاسقند».
در این آیه با صراحت به مؤمنان صالح بشارت داده شده است كه سرانجام حكومت روی زمین را در دست خواهند گرفت و دین اسلام فراگیر خواهد شد و ناامنیها و وحشتها به آرامش و امنیت مبدل می گردد شرك از سراسر جهان برچیده می شود و بندگان خدا با آزادی به پرستش خدای یگانه ادامه می دهند و نسبت به همگان اتمام حجت می شود به گونه ای كه اگر كسی بعد از آن بخواهد راه كفر را بپوید مقصر وفاسق خواهدبود.(مخصوصا در بخش آخر آیه دقت كنید)
گرچه این امور مهم كه مورد وعده الهی بوده است در عصر پیامبر (ص) و زمانهای بعد از آن در مقیاس نسبتا وسیعی برای مسلمین جهان تحقق یافت و اسلام كه روزی در چنگال دشمنان گرفتار بود كه مجال كمترین ظهور و بروزی به آن نمی دادند و مسلمانان دائما در ترس و وحشت به سر می بردند، سرانجام نه فقط شبه جزیره عرب بلكه بخشهای عظیمی از جهان را فرا گرفت و دشمنان در تمام جبهه ها شكست خوردند ولی با این حال حكومت جهانی اسلام كه سراسر دنیا را فرا گیرد و شرك و بت پرستی ر ابكلی ریشه كن سازد و امنیت و آرامش و آزادی و توحید خالص را همه جا گسترش دهد هنوز تحقق نیافته پس باید در انتظار تحقق آن بود.
این امر مطابق روایت متواتره كه قبلا به آن اشاره شد در عصر قیام مهدی (ع) تحقق خواهدیافت، بنابراین یكی از مصادیق این آیه در عصر پیامبر و اعصار مقارن آن حاصل شد و شكل وسیعترش در عصر قیام مهدی (ع) خواهد بود و این دو با هم منافاتی ندارد و این وعده الهی در هر دو مرحله باید تحقق یابد.
منظور از استخلاف و جانشنین شدن در اینجا همان جانشینی از اقوام كافر پیشین است كه حكومت آنها زائل می شود و حكومت حق بحای آن می نشیند نظیر آنچه در آیه 14 یونس آمده است:«ثم جعلناكم خلائف فی الارض من بعدهم لننظر كیف تعملون:«سپس شما را جانشینان آنها (آن اقوام ظالم) در روی زمین قرار دادیم تا بنگریم چگونه عمل خواهید كرد».
شبیه همین معنی در آیه 69 و 74 اعراف آمده است.
بنابراین كسانی مانند فخر رازی كه پنداشته اند آیه دلیل روشنی بر صحت خلافت خلفای چهارگانه نخستین است چرا كه آنها بودند كه جانشین و خلیفه پیامبر شدندو وعده الهی در عصر آنان تحقق پیدا كرد گرفتار اشتباهی شده اند زیرا آیه فوق ناظر به خلافت پیامبر نیست بلكه خلافت و جانشینی اقوام پیشین است آنگونه كه در ایات سه گانه بالا آمد و آن گونه كه در آیه 137 سوره اعراف آمده است: و اورثنا القوم الذین كانوا یستضعفون مشارق الارض و مغاربها التی باركنا فیها وتمّت كلمه ربك الحسنی علی بنی اسرائیل بما صبروا:
«ما مشرقها و مغربهای پر بركت زمین را به آن قوم تضعیف شده (بنی اسرائیل) واگذار كردیم و وعده نیك پروردگارت بر آنها به خاطر صبر و استقامتی كه نشان دادند تحقق یافت».
به هر حال آیه بشارت و نوید حكومت مؤمنان صالح را بر سراسر جهان می دهد كه در مقیاس وسیعی در عصر پیامبر اسلام (ص) و بعد از آن تحقق یافت، هر چند همه جهان را فرا نگرفت، ولی نمونه ای از تحقق این وعده الهی بود، اما به صورت حكومت جهانی بر تمام روی زمین هنوز تحقق نیافته و مصداق نهایی آن با فراهم شدن زمینه ها به مشیت الهی با حكومت حضرت مهدی (ع) تحقق خواهد یافت كه طبق روایات پیامبر (ص) و سایر معصومین تمام دنیا را پر از عدل و داد می كند بعد از آنكه از ظلم و جور پر شده باشد و ما در انتظار این وعده قرآنی هستیم.
روایاتی كه در تفسیر این آیه در منابع مختلف نقل شده نیز این واقعیت را تأیید می كند.
از جمله مفسر معروف «قرطبی» در تفسیر «الجامع لاحكام القرآن» ذیل این آیه از «سلیم بن عامر» از «مقداد بن اسود» نقل می كند كه از رسول خدا (ص) شنیدم كه می فرمود: ما علی ظهر الارض بیت حجر ولا مدر الا ادخله الله كلمة الاسلام «هیچ خانه ای از سنگ یا گل بر صفحه زمین باقی نمی ماند مگر اینكه خداوند اسلام را در آن وارد می كند. [1] .
و در تفسیر «روح المعانی»از امام علی بن الحسین» چنین نقل شده است كه در تفسیر این آیه فرمود:هم والله شیعتنا اهل البیت یفعل ذلك بهم علی ید رجل منا و هو مهدی هذه الامه و هو الذی قال رسول الله (ص) فیه لو لم یبق من الدنیا الایوم واحد لطول الله تعالی ذلك الیوم حتی یلی رجل من عترتی اسمه اسمی یملا الارض عدلا و قسطا كما ملئت ظلما و جورا:
«آنها به خدا سوكند شیعیان ما هستند خداوند این كار را به دست مردی از ما انجام می د هد و او مهدی این امت است و او همان كسی است كه رسول خدا درباره اش فرمود: اگر از عمر دنیا جز یك روز باقی نمانده باشد خداوند آن روز را طولانی می كند تا مردی از عترت من كه نام او نام من است حاكم زمین شود و آن را پر از عدل و داد می كند، آن گونه كه از ظلم و جور پر شده باشد».
این حدیث را با مختصر تفاوتی در بسیاری از منابع اهل بیت (ع) می توان یافت.
گرچه «آلوسی» در روح المعانی این حدیث را با نظر موافق ارزیابی نكرده ولی در ذیل آن می گوید از طرق ما پاره ای از روایات وارد شده كه مؤید این معنی است - هر چند كه مابر آن تكیه نمی كنیم - مانند چیزی كه «عطیه» از پیامبر اكرم نقل كرده است كه پس از تلاوت این آیه فرمود: اهل البیت هیهنا:«اهل بیت (ع) در اینجا هستند» و اشاره به سوی قبله فرمود. [2] .
قرطبی حدیث دیگری نیز در این زمینه نقل می كند كه پیامبر اكرم (ص) فرمود: زویت لی الارض فرأیت مشارقها و مغاربها وسیبلغ ملك امتی ما زوی لی منها:«زمین برای من گرد آوری شد، و تمام مشارق و مغارب آن را دیدم وبه زودی حكومت امت من بر تمام آنچه در نظر من جمع و پیجیده شد(برتمام روی زمین) استقرار خواهد یافت». [3] .
توضیح این كه: همانگونه كه گفتیم تحقق این وعده الهی مراحلی دارد: یك مرحله از آن در مورد مؤمنان صالح در عصر پیامبر (ص) واقع شد، و بعد از فتح مكه و سیطره اسلام بر جزیرة العرب، مسلمانان در سایه اسلام و پیامبر (ص) امنیت نسبی پیدا كردند و حاكم بر بخش عظیمی از منطقه شدند و آنچه در شان نزول این آیه آمده است تحقق یافت.
(در شان نزول این آیه در بسیاری از تفاسیر، از جمله اسباب النزول، مجمع البیان، فی ظلال، و قرطبی (با تفاوت مختصری) آمده است هنگامی كه پیامبر اسلام (ص) و مسلمانان به مدینه هجرت كردند و انصار با آغوش باز از آنها استقبال نمودند تمامی عرب بر ضد آنان قیام نمودند آن چنان كه ناچار بودند اسلحه رااز خود دور نكنند، شب را با سلاح بخوابند و صبح با سلاح برخیزند ادامه این حالت بر مسلمانان سخت آمد، بعضی می پرسیدند تا كی این حالت ادامه خواهد یافت؟ آیا زمانی خواهد فرارسید كه شب را با خیال راحت استراحت كنیم واز هیچ كس جز خدا نترسیم؟ آیه فوق نازل شد و بشارت داد كه چنین زمانی فرا خواهد رسید).
مرحله دیگر آن در زمان خلفا واقع شد كه اسلام بخشهای عظیمی از جهان را زیر بال وپر خود گرفت و امنیت و آرامش بیشتر برای مسلمین فراهم گشت.
ولی مرحله سوم و نهایی یعنی عالمگیر شدن اسلام و حاكمیت بر كل جهان توأم با امنیت و آرامش و پیروزی سپاه توحید بر لشكر شرك هنوز تحقق نیافته و تنهادر عصرقیام مهدی (ع) صورت خواهد پذیرفت، و این معانی سه گانه كه سلسله مراتب یك واقعیت است هیچ منافاتی با هم ندارد.
ضمنا از این آیه استفاده می شود كه این وعده الهی مخصوص افرادی است كه دارای ایمان و عمل صالح باشند و به یقین در هر عصر وزمانی این دو شرط تحقق یابد مرحله ای از این حاكمیت الهی برای مسلمین فراهم خواهد شد و در نقطه مقابل هر گاه شكستنی رخ دهد و مسلمین در چنگال دشمنان ناتوان و خوار گردند باید دانست كه آن دو اصل كه دو شرط وعده الهی است به فراموشی سپره شده: ایمانها ضعیف گشته و عمل ها آلوده گردیده است!
[1] تفسير قرطبي، ج 7، ص 4692.
[2] روح البيان، ذيل آيه مورد بحث.
[3] تفسير قرطبي، ذيل آيه مورد بحث.